پوکی استخوان یا اُستئوپروز (به انگلیسی: Osteoporosis) یک اختلال اسکلتی است که بیشتر با بالا رفتن سن بروز میکند و ویژگی بارز آن کاهش استحکام استخوان بوده و فرد را در معرض خطر شکستگی قرار میدهد.به تعبیر دیگر بافت استخوان ضعیف و به مرور زمان شکننده میشود به طوری که مکن است تحت تاثیر کوچکترین فشار استخوان را دچار شکستگی مزمن کند.
این بیماری در دوران یائسگی زنان بسیار شایع است زیرا در این دوران استروژن بسیار در بدن زنان کم میشود. همچنین کمبود مواد معدنی مانند کلسیم، پروتئین و ویتامین دی و استعمال دخانیات مانند سیگار باعث پوکی استخوان میشود. در شرایط کمبود مواد معدنی در رژیم غذایی، بدن این کمبود را از بافتهای استخوانی کنده و تامین می کند در نتیجه این کار به مرور زمان باعث فقر استخوانها از لحاظ مواد معدنی و در نتیجه پوکی بافت استخوان میگردد. همچنین با بالا رفتن سن تخریب بافت استخوانی بیش از ساخت آن میشود و با گذشت زمان و در دوران کهنسالی این عارضه بیشتر بروز میکند. برخی از بیماریها مثل پرکاری تیروئید، کمکاری غدد جنسی، آرتریت روماتوئید، بیماری کوشینگ و دیابت و مصرف برخی داروها مثل کورتن و لووتیروکسین ٬فورزماید، هپارین، فنیتوئین نیز در طول زمان باعث پوکی استخوان میگردند.
عوامل دیگری نیز مثل کمتحرکی یا کمبود وزن بیش از ۱۰٪ نسبت به وزن دوران جوانی یا بیامآی کمتر از ۱۹ ٬عوامل وراثتی و اعتیاد به الکل می توانند باعث پوکی استخوان بشوند. باور بر این بود که مصرف بیش از اندازه کافئین از عاملهای خطر برای پوکی استخوان است اما پژوهش های تازه نشان میدهد ارتباط زیادی بین پوکی استخوان و مصرف کافئین وجود ندارد.
برخلاف بسیاری از بیماریهای مزمن، که علائم و نشانههای متعددی می توانند داشته باشند، پوکی استخوان یک بیماری خاموش و بدون علامت است تا زمانی که یک شکستگی ایجاد شود و یا در نتیجه شکایت بیمار از ضعف استخوانی و انجام سنجش تراکم استخوانی انجام بشد.شکستگی ها در نتیجه پوکی استخوان در مهرهها، در استخوان زند زبرین، در لگن و ندرتا در سایر استخوانها رخ میدهند. شکستگیهای لگن وخیمترین عارضه پوکی استخوان می باشد.برخی از پژوهشگران بر این باورند که شکستگیهای ناشی از استئوپروزیا پوکی استخوان ، شکستگیهایی هستند که بهطور معمول در آن موقعیتها در افراد سالم شکستگی استخوان رخ نمیدهد. که این شکستگیها به عنوان شکستگی ناشی از شکنندگی در نظر گرفته میشوند.در پوکی استخوان اغلب شکستگیهای لگن پس از سقوط یا زمین خوردن رخ میدهند، اما دو سوم شکستگیهای مهرهای به صورت خاموش بوده و با یک فشار مختصر مانند بلند کردن یک جسم، حتی عطسه کردن و خم شدن می تواند اتفاق بیافتد.
از علائم شایع در پکی استخوان یا استئوپروز میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
کمر درد بعد از شکستگی
کاهش قد به مرور زمان
شکستگی راحتتر استخوانها
قامت خمیده
بیخوابی ناگهانی
بیماریهای لثه
شل شدن دندانها
گرفتگی شبانه پاها
داشتن ناخنهای شکننده
داشتن اختلالاتی در گرفتن برخی از اشیا
چه کسانی باید به صورت دوره ای سنجش تراکم استخوان را انجام دهند:
- همهی زنان یائسهی زیر ۶۵ سال که دارای عوامل خطر پوکی استخوان هستند.
همهی زنان با سن ۶۵ سال و بالاتر.
- زنان یائسهی دارای شکستگی استخوان، اگرچه در این مورد اجباری برای انجام اسکن تراکم استخوانی وجود ندارد زیرا بدون توجه به نتایج اسکن تراکم استخوان درمان شروع میشود.
- زنان مبتلا به بیماریهای مرتبط با پوکی استخوان که این بیماریها در قسمت عوامل و ریسک فاکتورهای موثر در ابتلا به پوکی استخوان ذکر شدند.
- در زمان شروع درمان پوکی استخوان برای بررسی وجود استئوپروز یا استئوپنی.
- طبق دستورالعمل بنیاد ملی پوکی استخوان اگر فردی دارای شکستگی در اثر این بیماری باشد، آزمایش سنجش تراکم استخوان لازم نیست زیرا بیمار با استئوپروز با یا بدون انجام اسکن تراکم استخوان باید درمان شود. همچنین در صورت عدم تمایل فرد برای انجام آزمایش، این اسکن انجام نخواهد شد.
پیشگیری از پوکی استخوان:
مصرف کلسیم
کلسیم یکی از مهمترین مواد مورد نیاز برای داشتن استخوان های محکم است. مهمترین منبع کلسیم شیر، ماست و پنیر است. هیچ منبع غذایی دیگری به میزان لبنیات حاوی کلسیم نیست. تحقیقات نشان داده که کودکان و نوجوانانی که از لبنیات کمتری در رژیم غذایی خود استفاده میکنند استخوان هایی با تراکم کمتر دارند. همچنین بالغینی که در زمان کودکی لبنیات کمتری مصرف کرده اند در بزرگسالی بیشتر به پوکی استخوان دچار میشوند. در صورتی که نمیتوانید میزان کلسیم روزانه مورد نیاز خود را از طریق غذا تامین کنید باید آنرا از طریق مکمل های حاوی کلسیم به بدن خود برسانید.
مصرف ویتامین دی
ویتامین دی برای جذب کلسیم ضروری و مورد نیاز است. بدون ویتامین دی بدن نمیتواند کلسیمی را که وارد بدن شده به درستی جذب کرده و بر روی استخوان ها بنشاند. گرچه ویتامین دی توسط پوست بدن انسان وقتی زیر نور آفتاب است ساخته میشود ولی در زندگی شهری امروزی بندرت کسی را میتوان یافت که به اندازه کافی در معرض نور خورشید قرار گیرد تا ویتامین دی مورد نیاز به وی برسد. میزان نیاز هر فرد به ویتامین دی بطور متوسط روزی 800 واحد بین المللی است. مهمترین غذاهایی که حاوی ویتامین دی زیاد هستند ماهی سالمون، ساردین وماهی تون است.
بیش از 70 درصد مردم کمبود ویتامین دی دارند. که برای پیشگیری از پوکی استخوان باید جبران می شود.اگر در رژیم غذایی به اندازه کافی ویتامین دی وجود نداشته باشد باید آن را از طریق مکمل ها مانند قرص های مولتی ویتامین و یا قرص های کلسیم-دی ،پرل دی-3 ویا آمپول ویتامین دی به بدن خود برسانید.
پروتئین
ساختمان استخوان شامل یک داربست سه بعدی از جنس پروتئین است که املاح کلسیم بر روی آن رسوب میکند. برای ساخته شدن داربست استخوان بدن نیاز به پروتئین دارد. بدون پروتئین کافی استخوان ضعیف خواهد بود. بنابراین رژیم غذایی باید حاوی مقادیر کافی پروتئین باشد.
ورزش
ورزش کردن یکی از موثرترین روش ها برای افزایش جذب کلسیم توسط استخوان ها و استخوان سازی است و همین
و همین عامل تا حد زیادی پوکی استخوان را به تعویق می اندازد.
امتناع از استعمال الکل و دخانیات:
سیگار کشیدن با کاهش سطح هورمون استروژن خون ارتباط مستقیمی دارد. یکی از نقش های مهم هورمون استروژن تنظیم متابولیسم استخوان است که برای سلامت و جلوگیری از پوکی استخوان ضروری است. در واقع استروژن نقش ویژه ای در تقویت استئوبلاست ها – سلول های سازنده استخوان های جدید – دارد.پس کمبود استروژن در ساخت این استئوبلاست ها تاثیر دارد.از این رو پیشنهاد می شود برای اینکه شانس ابتلا به پوکی استخوان را به خصوص در دوران یائسگی کاهش دهید؛ از سیگار کشیدن بپرهیزد.
الکل اصطلاحاً «دشمن کلسیم» است. کلسیمی که عنصر کلیدی ساختار استخوان هاست. بدین ترتیب که الکل با تأثیر منفی ای که بر اندام های دستگاه گوارش می گذارد، جذب کلسیم در بدن را دچار اشکال می کند و با اختلالاتی که در عملکرد کبد ایجاد میکند فعال سازی ویتامین دی را که در جذب کلسیم نقش مهمی ایفا میکند نیز مختل می نماید.در نتیجه جذب کلسیم و فعالسازی ویتامین دی هردو با اختلال مواجه شده و وجود دو ماده معدنی اصلی برای جلگیری از پوکی استخوان مختل خواهد شد.
به طور کلی با رژیم غذایی سالم و غنی و رویه ی زندگی مناسب می توان از بروز پوکی استخوان یا استئوپروز جلوگیری کرد.